کلکسیونر‌های عتیقه‌جات و اشیاء آنتیک ممکن است درباره‌ی تاریخچه‌ی ظروف لعابی و آنچه آن را به کالایی ارزشمند تبدیل می‌­کند، بدانند. اما علاقه‌مندان به این موضوع احتمالاً به دلایل دیگری مانند قابلیت ذخیره‌سازی و کیفیت پایدار آن، برای ظرف لعابی ارزش قائلند.

ظروف آشپزخانه لعابی قرن‌هاست که استفاده می‌­شود و ریشه‌های آن به قرن دوازدهم میلادی برمی‌گردد. در طی این سالیان ظروف لعابی به دلیل مزیت‌های فراوانی که دارند امتحان خود را پس داده‌اند.

از جذابیت زیبایی شناختی تا عملکرد طولانی مدت این کالاهایی که هنرمندانه ساخته شده اند چیزی است که به قطعات لعابی ارزشی ماندگار در طول تاریخ داده است.

لعاب یا لعاب ویتروس (Vitreous Enamel) چیست؟

لعاب یا لعاب ویتروس از ذوب کردن پودر شیشه به سطحی مانند فلز، خاک رس یا سنگ با پختن آن در کوره با دمای ۲۰۰۰ درجه فارنهایت (۱۰۹۳ درجه سانتیگراد) ساخته می‌­شود. با گرم شدن و ذوب شدن، پودر شیشه به صورت روکش مانند به سطح فلز می­‌چسبد تا سطحی صیقلی، صاف، غیر متخلخل و نچسب ایجاد کند.

تاریخچه ظروف پخت و پز لعابی

اولین لعاب ساخته شده مربوط به تولید آثار هنری، جواهرات و مصنوعات مذهبی بود. برخی از اولین اشیاء کشف شده حلقه‌های طلای مربوط به تمدن میسنی بودند که در مقبره‌ای در قبرس یافت شد و قدمت آن به ۱۲۳۰ قبل از میلاد باز می‌­گردد. مصنوعات لعابی این دوره در بسیاری از مناطق جهان کشف شده است. اشیاء اولیه در مصر باستان، یونان، چین و در سراسر امپراتوری روم پدیدار شده‌اند. هنگامی که سزار در سال ۵۶ قبل از میلاد بریتانیا را فتح کرد، متوجه شد که سلت‌ها اشیاء مینا کاری شده و لعابی می‌­ساخته‌­اند.

در قرون ۹ و ۱۰ میلادی، مصنوعات لعابی در خاورمیانه و روسیه منعکس کننده تغییراتی در تکنیک بودند که جلوه‌های پیچیده با جزئیات دقیقی از شیشه‌های رنگی ایجاد می‌­کرد. در قرن پانزدهم، صنعتگران به سمت پیچیدگی و سبک‌های مختلف گرایش پیدا کردند. اشیاء و مصنوعات لعابی این دوره‌ها امروزه از ارزش بالایی برخوردار است زیرا نمایانگر صنایع دستی بسیار دقیق و با ظرافتی است. تخم‌مرغ‌های معروف فابرژه با جواهرات و تزئینات طلایی پیچیده نمونه‌ای عالی هستند. این تخم‌مرغ‌ها توسط جواهرساز روسی پیتر کارل فابرژه در اواخر دهه ۱۸۰۰ ساخته شد و ارزش امروزی آنها نزدیک به ۳۳ میلیون دلار است.

لعاب و مینا کاری تا قرن ۱۸ اغلب برای آثار هنری استفاده می‌­شد. آلمان به خاطر اولین ظروف پخت و پز چدنی لعابی معروف است. در آن زمان، ورق فلز لعابی در سوئد نیز در حال تولید بود. با پیشرفت تولید فلز در اواخر دهه ۱۸۰۰، فلز ورق لعابی کیفیت بهتری پیدا کرد، و اتصالات و دستگیره‌های فلزی با فرم مستحکم تری شکل گرفتند.

ظروف آشپزخانه لعابی در آمریکا

ظروف لعابی پس از اروپای غربی به ایالات متحده آمدند. در حدود سال ۱۸۵۰، دیگ‌ها، کتری‌ها ، تابه‌ها و ملاقه‌های لعابی در خانه آمریکایی‌ها یافت می‌­شد. این محصولات از ورقه‌های نازک آهن، فولاد یا آلومینیوم ساخته شده بودند که روی آنها لعاب کاری می‌­شد. انقلاب صنعتی پیشرفت لعاب کاری را سرعت بخشید، و در انتهای این دوره، ظروف پخت و پز لعابی رایج شده بود. در دوران اوج انقلاب صنعتی، موجی از مهارت‌های رقابتی شروع به تغییر در سبک زیبایی شناسی ظروف آشپزخانه آمریکایی کرد. از این میان طیف عظیمی از طرح‌های جدید بیرون آمد. مردم می‌توانستند بین طرح‌های معروف اسپکلد (speckled – خالدار) و طرح ماتلد (mottled – لکه‌ای) – طرح‌هایی که شبیه به سنگ گرانیت هستند – یا ظروف لعابی قدیمی و سنتی تک رنگ انتخاب کنند.

پیشرفت‌هایی که در زمینه‌ی ظرف لعابی ورق فلزی رخ داد، منجر به تبدیل شدن ظروف لعابی به اولین ظروف آشپزخانه آمریکایی شد که به تولید انبوه رسید. ظروف لعابی به دلیل وزن کمتر نسبت به دیگر ظروف آشپزخانه، نظافت آسان تر و احتمال شکسته شدن کمتر مورد استقبال قرار گرفتند. چیزی که آن را بسیار با ارزش می‌­کند، این است که سطحی نچسب دارد که برای سرخ کردن و پخت و پز عالی است.

در زمانی که ظروف لعابی طرح ماتلد در آمریکا مورد استقبال قرار گرفته بود، برخی از کشورها به دنبال ظاهر ساده‌تر بودند. ظروف لعابی کلاسیک بریتانیایی معمولاً سفید با تزئینات سرمه‌ای بود، اگرچه از رنگ‌های عمیق تر نیز استفاده می‌­شد. در سوئد نیز رنگ کرم با لبه سبز بسیار پر طرفدار بود. کشور‌های دیگر ترکیبی از طرح‌های ساده و اسپکلد، با تزئینات هنر عامیانه، مانند نقوش گل داشتند.

در اواخر دهه ۱۹۳۰، به دلیل ظهور پلاستیک، آلومینیوم، فولاد ضد زنگ (استنلس استیل) و پیرکس، ظروف لعابی آشپزخانه شروع به از دست دادن جایگاه اصلی خود در بازار آمریکا کردند. در جنگ جهانی دوم نیز دولت آمریکا از مردم خواست که ضایعات و اشیاء غیر قابل استفاده فلزی خود را برای ساخت کشتی، هواپیما و دیگر تجهیزات نظامی تحویل دولت دهند که موجب کاهش استفاده از ظروف لعابی گردید.

با این حال، محبوبیت ظروف چدن جامد لعابی (در مقایسه با ظروف لعابی ورق فلزی نازک) تا اوایل دهه ۱۹۵۰، زمانی که یک شرکت فرانسوی به نام Le Creuset شروع به صادرات دیگ، تابه و ظروف قابلمه خود به ایالات متحده کرد، افزایش یافت. La Creuset الهام بخش تجدید حیات ظرف لعابی ویتروس بود که دوباره در ایالات متحده در دهه ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ تولید شد.

مزایای ظروف لعابی

• اول از همه، لعاب از مواد اولیه طبیعی ساخته شده است و مانع از بازیافت شدن موادی که پوشش می‌­دهد نیست، و خود نیز قابل بازیافت است.
• لعاب مانند یک لایه شیشه‌ای روی آهن است که به همه مواد غذایی اجازه می‌­دهد طعم طبیعی و خالص خود را حفظ کنند.
• هسته فلزی قوی این امکان را دارد تا گرما را به سرعت منتقل کند. انتقال انرژی در سطح لعاب یکنواخت و سریع است، بنابراین زمان پخت بدون از بین رفتن طعم کوتاه می‌­شود. این بدان معنی است که می‌­توانید حرارت را زودتر کاهش دهید و در مصرف انرژی صرفه جویی کنید.
• ظروف لعابی به واسطه سطح صاف و صیقلی خود، به راحتی تمیز می‌­شوند، نچسب هستند و به طور طبیعی ضد باکتری هستند.
• ظرف لعابی به عنوان یک محصول مقاوم در برابر خراش شناخته می‌­شود. با توجه به سطح شیشه‌ای لعاب، می‌­توانید با خیال راحت غذایتان را برش داده و از ظرف خارج کنید.
• ظروف لعابی به دلیل استحکام ذاتی مواد اولیه و تکنیک‌های بی‌نظیر تولیدشان بادوام هستند، و به لحاظ کیفیت نیز ماندگاری بالایی دارند و برای سال‌های بسیار طولانی می‌توانید از آن استفاده کنید. رنگ ظرف لعابی محو نمی‌شود زیرا در برابر نور UV مقاوم هستند.

کاربرد های ظروف لعابی

• ظروف لعابی به راحتی قابل استفاده در اجاق گاز، فر و ماشین ظرفشویی هستند، و حتی برای نگهداری و ذخیره سازی مواد غذایی نیز عالی هستند. ظروف لعابی که برای نگهداری و ذخیره سازی مواد غذایی به کار می‌­روند، برای نگهداری باقیمانده غذا در یخچال یا فریزر ایده آل هستند. این ماده در برابر اسیدهای غذایی مقاوم است و طعم و بوی غذا را به خود نمی‌­گیرد و همچنین حساسیت زا نیست.
• یکی از ویژگی‌­هایی که ممکن است مردم در مورد ظروف لعابی با آن آشنا نباشند این است که می­‌توان از آن برای پخت و پز به روش اینداکشن (القایی) استفاده کرد. به دلیل اینکه جنس داخل ظرف لعابی فلزی است، برای پخت و پز به روش اینداکشن، و همچنین پخت و پز در فر و روی شعله مستقیم مناسب است – که آن را به محصول کاملی تبدیل می­‌کند.
• ظروف لعابی را به آسانی می‌­توانید روی هم بچینید، بنابراین نگهداری، ذخیره کردن و جابجایی آن آسان است. و فضای کمی از آشپزخانه شما را اشغال می‌­کند.
• ظرف لعابی برای افرادی که اهل سفر و کمپینگ هستند مزایای بسیاری دارد. ظروف لعابی سبک وزن، قابل انباشته شدن و در نتیجه بسته بندی هستند که آن را برای کمپینگ و قرار گیری در کوله پشتی ایده آل می­‌کند. از آنجایی که داخل آن از فلز ساخته شده است، ظروف لعابی از استحکام و ماندگاری بالایی برخوردار هستند. پوشش شیشه‌ای ذوب شده به راحتی تمیز می‌شود و روکش بیرونی سطحی نچسب ایجاد می‌کند و از آهن در برابر زنگ زدگی محافظت می‌کند و نگهداری آن را تقریباً بدون دردسر می‌کند.
• از ظروف لعابی می‌­توان بدون مشکل برای باربیکیو و کمپینگ استفاده کرد، زیرا لعاب تا دمای ۴۰۰ درجه سانتیگراد در برابر حرارت مقاوم است. ظروف گریل و فر نیز از لعاب ساخته می‌شوند. آنها جایگزین خوبی برای سینی‌های آلومینیومی یکبار مصرف هستند که اغلب استفاده می‌شوند.
• پس از گرم شدن، ظرف لعابی باید به آرامی خنک شود. خنک شدن سریع با آب سرد می‌­تواند باعث ایجاد ترک در سطح شود. سطح شیشه مانند حتی می­‌تواند تا حدی از بین برود. البته این به کیفیت لعاب نیز بستگی دارد.

آیا ظرف لعابی برای سلامتی ضرر دارد؟

ملامین هنگام گرم شدن، فرمالدهید را تبخیر می­‌کند. آلومینیوم می‌تواند عامل ایجاد زوال عقل باشد. در مورد لعاب محبوب بهداشتی، با قابلیت نگهداری آسان چطور؟

لعاب بسیار شبیه شیشه است. تقریباً از همان مواد تشکیل شده است. مواد معدنی مانند ماسه کوارتز، بوراکس، فلدسپات، فلورسپات و سودا ذوب شده و به لعاب تبدیل می­‌شوند. همچنین برخی از اکسیدهای غیر سمی برای اصلاح خواص لعاب وجود دارد. حتی وقتی گرم می‌شود، هیچ ماده سمی منتشر نمی‌شود.

منابع:

Darling Spring (2020). The Unsurmountable Benefits of Enamelware. Darling Spring, [online]. Available at: https://darlingspring.com/blogs/journal/the-unsurmountable-benefits-of-enamelware [Accessed 10 Oct. 2022]

Hugh Jordan (2017). Advantages of Enamelware. Linkedin Articles, [online]. Available at: https://www.linkedin.com/pulse/advantages-enamelware-hugh-jordan-co/ [Accessed 10 Oct. 2022]

The advantages of enamel tableware (2022). Swiss Advanced, [online]. Available at: https://www.swiss-advance.com/blogs/news/the-advantages-of-enamel-tableware [Accessed 10 Oct. 2022]

The History and Benefits of Enamelware. BAREBONES, [online]. Available at: https://barebonesliving.com/blogs/products-notes/the-history-and-benefits-of-enamelware [Accessed 10 Oct. 2022]